احتمال خروج ایران از پیمان منع گسترش سلاح هسته‌ای چقدر است؟

تروییکای اروپا (فرانسه، بریتانیا و آلمان) در هفته اخیر در اعتراض به برنامه موشکی ایران طی نامه‌ای به دبیرکل سازمان ملل، توسعه موشک‌های بالستیک دارای قابلیت حمل کلاهک هسته‌ای را مغایر با قطعنامه ۲۲۳۱ توصیف کرده و تلویحا تهدید کرده بودند که امکان دارد «مکانیزم ماشه» را مبنی بر بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل فعال کنند.
متقابلا ایران نیز طی نامه‌ای به دبیرکل تاکید کرده که: «قاطعانه به فعالیت‌های خود در زمینه موشک‌های بالستیک و سکوهای پرتاب فضایی که هر دوی آنها در چارچوب حقوق بین‌الملل جزء حقوق ذاتی کشور بوده و برای تامین امنیت و همچنین منافع اقتصادی-اجتماعی ضروری است» ادامه خواهد داد.
حال اگر اروپا به سراغ مکانیزم ماشه رفت، آیا ایران به خروج از پیمان منع گسترش سلاح هسته‌ای (ان پی تی) مبادرت خواهد کرد؟
اخیرا دو تن از مقامات ایران احتمال خروج هم زمان ایران از برجام و ان پی تی را مطرح کرده‌اند. حمید بعیدی نژاد سفیر ایران در لندن و یکی از مذاکره‌کنندگان ارشد هسته‌ای، اخیرا در اظهار نظری نادر موضوع مهمی را دست گذاشته است. او گفته «اگر گام‌های پیش‌رو در راستای کاهش تعهد به برجام به اتمام برسد ممکن است طبق خواسته بسیاری در داخل کشور، به سراغ خروج از معاهده ان پی تی برویم.»
در فاصله چند روز از این اظهارات، علی مطهری نماینده مجلس نیز احتمال خروج هم زمان ایران ایران از برجام و ان پی تی را محتمل دانست. بنا به گزارش خبرگزاری خانه ملت علی مطهری چنین اظهار نظر کرده که «حال که تا این حد ایران را تحت فشار قرار می‌دهند و بیش از سایر کشورها از تاسیسات هسته‌ای ایران بازرسی می‌کنند، با این شرایط اقدام مناسبی است که از ان پی تی خارج شویم. البته قبل از آن می‌توانیم از اجرای پروتکل الحاقی خودداری کنیم.»
با این توضیحات، موضوع خروج از ان پی تی چقدر جدی است؟ آیا این یک تهدید توخالی یا گزینه‌ای محتمل است؟

پیمان منع گسترش سلاح هسته‌ای
برخورداری از توان اتمی که توسط ایالات متحده در جنگ جهانی به کار گرفته شد، برای امریکا پیروزی در جنگ و در عین حال برای این کشور و جهانیان نگرانی‌های بسیاری به بار آورد. این نگرانی ناشی از این بود که اگر این توان مخرب بشر به دست دیگر کشورها بیافتد قرار است سرانجام بشریت به کجا بیانجامد؟ اگر کشورها حرص و ولع بی پایانی برای برخورداری از سلاح‌های متعارف دارند، چرا به دنبال چنین سلاح غیرمتعارفی نباشند؟
این نگرانی سرانجام به عقد پیمانی (ان پی تی) منتهی شد که از اساس بر تبعیض استوار است. بنا به این پیمان کشورهای جهان به دو دسته «کشورهای برخوردار» از توان هسته‌ای و «کشورهای غیر برخوردار» تقسیم می‌شوند. تا اول ژانویه ۱۹۶۷ برابر با ۱۱ دی ۱۳۴۷، کشورهای برخوردار همان پنج کشور عضو دائم شورای امنیت (چین، روسیه، فرانسه، بریتانیا و امریکا) بودند که توان اتمی خود را عملا به دست آورده بودند. به این ترتیب، پنج کشور یادشده که با داشتن عضویت دائم و حق وتو از اولویت سیاسی در سازمان ملل برخوردار بودند، توان اتمی را هم برای خود منظور داشته و خواهان این بودند که جهانیان از این توان چشم‌پوشی کنند.
گو اینکه بسیاری از کشورهای از جمله ایران به ان پی تی پیوسته بودند ولی در عین حال ناتوانی این پیمان برای جلوگیری از گسترش سلاح هسته‌ای، از همان آغاز با نپیوستن هند، پاکستان و اسرائیل آشکار شد. این سه کشور پس از تاریخ مزبور به توان یاد شده دست یافتند و عملا انگیزه‌ای برای دیگر کشورهای امضا کننده شدند تا آن‌ها نیز پنهانی بخواهند ان پی تی را دور بزنند. عراق صدام حسین و لیبی قذافی از شمار کشورهایی بودند که به رغم عضویت در پیمان، به طور پنهانی به دنبال دستیابی به این توان بودند.
اما، صرف نظر از کشورهای که از آغاز به این پیمان نپیوستند، نمونه دیگری وجود دارد که در عین عضویت در ان پی تی اولین کشوری شد که رسما از آن خارج و در فاصله اندکی از توان هسته‌ای برخوردار شد: کره شمالی
از تاریخ مزبور تقریبا ده سال به طول انجامید تا کره شمالی در ژوئیه ۱۹۷۷، قرارداد پادمان سه جانبه‌اى با آژانس بین‌المللى انرژى اتمى و شوروى امضا کند و بدین ترتیب، زیر نظارت آژانس قرار گیرد. پذیرش نظارت آژانس در پی آن بود که پینوگ‌یانگ از یک سو تحت تحریم‌های کمرشکن و از وی دیگر مورد تشویق‌های بسیار قرار گرفت تا اگر به نظارت آژانس گردن نهد هم مورد تشویق قرار گیرد و هم از تحریم‌ها رها شود. اما، آنچه رخ داد نه دریافت مشوق‌ها شد و نه رفع تحریم‌ها. تا آنجا که سرانجام کره شمالی در سال ۲۰۰۳ از ان پی تی خارج و در ۲۰۰۵ اولین آزمایش هسته‌ای موفقیت‌آمیز خود را به اجرا گذاشت.

خروج ایران از ان پی تی؟
در سیاست ملل دو راه بیشتر وجود ندارد: تعامل یا تقابل. کره شمالی که دید ترامپ کشورش را در صحن علنی مجمع عمومی به «نابودی کامل» تهددید کرده، عینا تهدید متقابل را به کار بست. اما، در اوج تنش‌های لفظی دو کشور، اندکی بعد دیدار دو رهبر امریکا و کره شمالی تحقق یافت که در آن دونالد ترامپ با کلماتی احترام‌آمیز از رهبر کره‌شمالی یاد کرد بدون آنکه این کشور از توان هسته‌ای خود دست شسته باشد.
اینک که سیاست «تعامل سازنده» حسن روحانی عملا به گل نشسته، ناگزیر محتمل است تقابل‌گرایان را در جمهوری اسلامی به مدل کره‌شمالی (نه مدل قذافی) تشویق کرده باشد. تمام حجت آنان این است که در ازای این همه امتیازات به غرب، شرایط در اثر تحریم‌های امریکا وخیم‌تر از قبل برجام شده است. پس ناگزیر چاره دیگری باید اندیشید؛ چاره‌ای که نه صرفا خروج از برجام بلکه خروج از ان پی تی است. اما، آیا این ایده خواست تمام حاکمیت است؟
پاسخ را در اظهارات حمید بعیدی نژاد باید جست. او احتمال خروج از ان پی تی را در نه خواست کنونی ایران بلکه واکنش «محتمل» ایران به خروج اروپا از برجام دانسته است. به عبارت دیگر، سخن او که پس از برداشتن گام چهارم ابراز شده، حاوی این تهدید است که اگر اروپا در اجرای تعهدات برجامی‌اش اقدام موثری (مثلا از طریق اینستکس) انجام ندهد این احتمال وجود دارد که ایران نه صرفا از برجام بلکه از ان پی تی خارج شود. او گفت این ایده توسط «برخی مقامات تأثیرگذار» در داخل ایران مطرح شده که «خروج از معاهده منع گسترش سلاح‌های اتمی را به‌عنوان پاسخی به عدم برآورده شدن انتظارات از سوی طرف‌های اروپایی برجام، پیشنهاد کرده‌اند.»
او نامی از «برخی مقامات تاثیرگذار» نبرده و معلوم نیست اشاره او به کیست ولی آنچه مصرح کلام اوست این است که آنچه برخی مقامات تاثیرگذار به آن می‌اندیشند همان راهی است که کره شمالی پیموده است.

بولوف یا واقعیت؟
جای هیچ تردید نیست که موضوع خروج از ان پی تی مخاطرات بزرگی را به همراه دارد. تا همین جا ایران زیر فصل هفتم منشور ملل متحد قرار دارد که امکان توسل سازمان ملل به تنبیه کشور ناقض صلح و امنیت بین المللی را اجازه می‌دهد. بر اساس برجام،‌ شورای امنیت قطعنامه ۲۲۳۱ را از تصویب گذراند که بر اساس آن، شورای امنیت شش قطعنامه تحریم ایران را تا زمانی که ایران پایبند به برجام است، به حالت تعلیق در می‌آورد.
اینک که ایران گام به گام از تعهدات برجامی خود می‌کاهد، از این نکته غافل نیست که شاید کشورهای اروپایی همسو با امریکا مبادرت به لغو قطعنامه ۲۲۳۱ کند. از سخنان بعیدی‌نژاد چنین استنباط می‌شود که واکنش ایران در آن هنگام خروج از ان پی تی خواهد بود هرچند که دوباره در زیر فصل هفتم منشور ملل متحد قرار گیرد.
تا اینجا علائمی در دست نیست که هنوز اروپا مایل به همسویی با امریکا باشد ولی مستفاد از سخنان بعیدی‌نژاد این است که اگر چنان شد، گزینه تهران از هم اکنون روشن است: راهی که کره شمالی رفت یعنی خروج از ان پی تی.
با این همه، نباید از یاد برد که موضوع انحلال برجام از سوی ایران و خروج هم زمان از ان پی تی محدود به بعیدی‌نژاد و علی مطهری نیست. جواد ظریف، وزیر خارجه، نیز حدود دو سال پیش هنگامی که بحث خروج دولت ترامپ از برجام مطرح بود، گزینه خروج از ان پی تی را مطرح کرده بود. اما، آنچه عملا تحقق یافت این بود که ایران به برجام اروپایی (برجام منهای امریکا) تن داد و از توسل به راهی که کره شمالی رفت خودداری کرد. این خود گواهی است که راه حل خروج از ان پی تی بیشتر به یک بولوف نزدیک است تا یک اقدام عملی چرا که مطلقا خارج از توان اقتصادی ایران است.

تاریخ انتشار: ۷ دسامبر ۲۰۱۹ / ایران اینترنشنال