زمینه‌ها و پیامدهای قطعنامهٔ درخواست آتش‌بس فوری در جنگ غزه

تاریخ انتشار: رادیوفردا / ۲۶ مارس ۲۰۲۴

حسین علیزاده

پس از گذشت نزدیک به شش ماه (دقیقا در روز ۱۷۶ جنگ) و شکست چندباره شورای امنیت در کنترل بحران غزه که بحران انسانی بزرگی را دامن زده، سرانجام شورای امنیت سازمان ملل در ۶ فروردین (۲۵ مارس) قطعنامه‌ای را از تصویب گذراند که مضمون آن شامل سه درخواست بود: یکم. برقرای فوری آتش‌بس دوم. آزادی همه گروگان‌ها سوم. برداشتن همه موانع برای رسیدن کمک‌های بشردوستانه به غزه.

چرا این قطعنامه تاکنون به تعویق افتاده بود؟ چرا امریکا از وتوی آن خودداری کرد؟ پیامدهای تصویب قطعنامه چیست؟ جنگ غزه به کدام سو منتهی خواهد شد؟

قطعنامه‌ای دیرهنگام بدون وتوی امریکا

در شش ماه جنگ غزه، شورای امنیت ۱۰ بار تشکیل جلسه داده بود. این تعداد نشست شورای امنیت در مدت شش ماه خود گواهی بر وخامت اوضاع غزه از نظر جامعه جهانی است.

قطعنامه اخیر شورای امنیت در حالی از تصویب گذشت که ۱۴ عضو شورای امنیت از جمله فرانسه و بریتانیا (کشورهای دوست اسرائیل) به قطعنامه رای مثبت دادند. امریکا برخلاف رویه پیشین خود که ۳ بار قطعنامه آتش‌بس را وتو کرده بود، با رای ممتنع، راه تصویب قطعنامه را گشود و از وتوی آن خودداری کرد. با این حساب، رای ممتنع امریکا چرخشی در مواضع این کشور محسوب می‌گردد که در دفعات پیشین برقراری آتش‌بس را مشروط به محکوم کردن عملیات تروریستی حماس در ۷ اکتبر و آزادسازی گروگان‌ها دانسته بود. این دو شرط امریکا با مخالفت چین و روسیه مواجه شده بود و در نتیجه قطعنامه‌های پیشنهادی امریکا را وتو کرده بودند.

 با رای ممتنع امریکا، عملا واشنگتن از دو شرط پیشین خود عقب نشینی کرده و صرفا به ضرورت برقراری «آتش بس فوری» به عنوان گام نخست اکتفا کرده تا متعاقب آن، امکان تبادل گروگان ها فراهم گردد.

واکنش‌ها به قطعنامه

تصویب قطعنامه مزبور با تغییر موضع امریکا، واکنش‌های گسترده و عموما مثبتی را در جهان به‌همراه داشته است. تقریبا کشور یا نهاد بین‌المللی را نمی‌توان یافت که از تصویب قطعنامه مزبور مبنی بر ضرورت آتش‌بس فوری ابراز خرسندی نکرده باشد. این همه رویکرد مثبت جامعه جهانی از آن روست که این قطعنامه روزنه‌ای برای پایان یافتن یکی از بحران‌های انسانی تلقی می‌شود.

اما، در این میان، واکنش حماس و اسرائیل، در دو سوی این منازعه، خود گویای آن است که کدامیک خرسند و کدامیک ناخرسند است. به محض تصویب این قطعنامه بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسرائیل، با انتقاد از خودداری امریکا از وتو قطعنامه، سفر هیاتی از کشورش به امریکا را به نشانه ناخرسندی لغو کرد. دفتر بنیامین نتانیاهو در یک بیانیه اعلام کرد که «ایالات متحده از موضع ثابت خود در شورای امنیت که تنها چند روز پیش آتش‌بس را با آزادی ربوده‌ شدگان مرتبط دانست، عدول کرده است.» اما، در مقابل، حماس با اعلام آمادگی کامل برای تبادل گروگان‌ها، از قطعنامه مزبور استقبال کرده و خواستار فشار بین‌المللی برای پایبندی اسرائیل به آتش‌بس دائم شد.

به‌رغم همه خوشبینی‌هایی که تصویب قطعنامه مزبور به‌همراه داشته، روسیه از رویکرد امریکا در تصویب قطعنامه انتقاد کرده است. دلیل انتقاد مسکو آن است که امریکا با گنجاندن عبارت آتش‌بس‌ «دائم» در متن قطعنامه مخالفت ورزید و شرط عدم وتوی خود را آن دانسته بود که عبارت آتش‌بس «پایدار» در متن گنجانده شود. از نظر روسیه و از نگاه حقوقی اگر هر دو طرف منازعه ملتزم به برقراری آتش بس «دائم» نشوند، معنا و مفادش آن است که آتش‌بس «شکننده» خواهد بود. با این همه، از آنجایی که مصوبه شورای امنیت «الزام‌آور» است، امتناع هر یک از دو طرف دعوا در برقراری آتش‌بس «پایدار» می‎‌تواند پیامدهای حقوقی برای طرف ناقض آتش‌بس به‌همراه داشته باشد. این پیامدها چیست و چرا امریکا راه را برای تصویب قطعنامه باز کرد؟

جنگ غزه: بحران انسانی

جنگ غزه نزاع ۷۵ ساله از پس از اعلام موجودیت اسرائیل را دوباره به صدر اخبار جهان برگرداند. کافی است به یادآوریم که مساله نزاع فلسطین و اسرائیل چنان به حاشیه رفته بود که در سال‌های اخیر، ۴ کشور عربی (بحرین، امارات، سودان و مراکش) براساس «پیمان ابراهیم» به شناسایی و رابطه سیاسی با اسرائیل مبادرت نمودند. این در حالی بود که کشور عمان و به‌ویژه عربستان سعودی نیز در ردیف کشورهای دیگر قرار داشتند تا به شناسایی اسرائیل مبادرت ورزند.

آغاز جنگ غزه با ۳۳ هزار کشته و ۷۴ هزار مجروح نه تنها روند عادی‌سازی کشورهای عربی با اسرائیل را متوقف ساخته که از آن بالاتر تجاوز سهمگین روسیه به اوکراین را نیز از انظار عمومی پنهان کرده است. اگر امریکا و متحدان اروپاییش بخواهند بر جنگ اوکراین تمرکز کنند ناگزیر باید نقطه پایانی بر جنگ غزه بنهند.

این جنگ چندان از ظرفیت برهمزدن صلح و امنیت جهانی برخوردار است که آنتونی گوترش، دبیرکل سازمان ملل، برای نخستین بار پس از ۳۵ سال، با فعال ساختن «بند ۹۹» منشور ملل متحد خواستار توقف فوری جنگ شده بود. در نتیجه این جنگ، تبادل آتش بین اسرائیل و حزب‌الله لبنان بالا گرفته و در سوی دیگر، کشتیرانی و تجارت دریایی در منطقه باب‌المندب و دریای سرخ، توسط حوثی‌ها در حمایت از غزه مختل شده است. در گوشه گوشه شهرهای جهان راهپیمایی‌های متعدد در ضرورت آتش بس برگزار گردیده است. در امریکا، سرباز نیروی دریایی این کشور در مخالفت با سیاست کشورش در بحران غزه، در برابر سفارت اسرائیل در واشنگتن دست به خودسوزی زد. چاک شومر سناتور ارشد دمکرات (که خود یهودی است) انتقادهایی تندی را متوجه شخص نتانیاهو کرد تا آنجا که خواستار انتخابات زودرس در اسرائیل برای به قدرت رسیدن نخست وزیر جدید شد.

از سوی دیگر، افزون بر دبیرخانه، مجمع عمومی سازمان ملل نیز طی دو قطعنامه به ضرورت آتش‌بس رای داده است. افزون بر این، دادگاه بین‌المللی دادگستری نیز با گشودن پرونده‌ای از سوی افریقای جنوبی به طرفیت از فلسطین و موضوعیت «نسل‌کشی»، در جنگ غزه ورود کرده و ضمن اشاره به بحران انسانی در آنجا خواستار آتش‌بس شده بود.

با این حساب، تاکنون ۴ رکن از ارکان سازمان ملل (دبیرخانه، مجمع عمومی، دیوان دادگستری بین‌المللی و شورای امنیت) همگی خواستار آتش‌بس از دو سوی جنگ شده‌اند. افزون بر این همه، کمیسر سیاست خارجی اتحادیه اروپا هم تاکید کرده قطعنامه شورای امنیت برای آتش‌بس در غزه نیاز به اجرای فوری از سوی همه طرف‌ها دارد.

از سوی دیگر، جو بایدن نیز که در مسیر مبارزات انتخاباتی، برای دیگر در برابر دونالد ترامپ قرارگرفته، التفات به این نکته دارد که طول کشیدن جنگ در سال انتخابات امریکا، ای بسا تاثیر منفی بر انتخاب مجدد او داشته باشد. جالب اینکه دونالد ترامپ (که به حمایت گسترده از اسرائیل شناخته می‌شود) نیز گفته که اسرائیل تا اندازه زیادی حمایت بین‌المللی را از دست داده است. او توصیه کرد که اسرائیل جنگ را پایان داده و مسیر صلح را پیش بگیرد. به این ترتیب، هر دو نامزد ریاست جمهوری امریکا بر این نقطه اتفاق نظر دارند که مسیر جنگ پایان یابد.  

به شرحی که گفته شد، شرایط به گونه‌ای رقم خورده که  امریکا نیز مانند فرانسه و بریتانیا دیگر نمی‌توانست ضرورت آتش‌بس را نادیده بگیرد. از یاد نباید برد که مصوبه کابینه جنگی نتانیاهو مبنی بر حمله قریب الوقوع به منطقه رفح (جنوبی ترین  منطقه غزه با یک و نیم میلیون جمعیت) به شدت نگرانی‌ها از افزایش تلفات انسانی را حتی در امریکا دامن زده است. آنتونی بلینکن، وزیر خارجه آمریکا، در آخرین سفرش به اسرائیل پیش از تصویب قطعنامه هشدار داده بود که اقدام نظامی اسرائیل در رفح این کشور را در جهان با مشکل روبه‌رو خواهد کرد.

در بالا گرفتن نگرانی‌ها از حمله به رفح همین بس که در اقدامی نادر، دبیرکل شخصا به منطقه رفح در خاک مصر سفر کرد و برای بار دیگر بر وخامت اوضاع انسانی در این منطقه تاکید کرد. به گفته او، امدادگرانی که سال‌ها سابقه فعالیت در این عرصه را دارند، به او گفتند هرگز چنین شرایط سختی را ندیده بودند. گفتنی است که تاکنون دست‌کم ۱۲۰ تن از کارمندان سازمان ملل و ده‌ها تن از خبرنگاران در غزه کشته شده‌اند. در پی تصویب قطعنامه، دبیرکل در پیامی در شبکه ایکس نوشت: «عدم اجرای قطعنامه نابخشودنی خواهد بود.»

آینده جنگ

گفته شد این قطعنامه روزنه‌ای برای پایان جنگ تلقی شده است. همچنین گفته شد که دولت نتانیاهو ناخرسند از قطعنامه الزام‌آوری است که بر ضرورت آتش بس فوری تاکید گذاشته است. اما، این ناخرسندی شامل همه مردمان اسرائیل نمی‌شود. نتانیاهو نه تنها از خارج تحت فشار قرار دارد بلکه از داخل نیز خانواده گروگان‌ها و بسیاری از حامیان آنها فشار سنگینی را بر نتانیاهو تحمیل کرده‌اند. آنان راه نجات گروگان‌های خود را آتش‌بس می‌دانند و به این استناد می‌کنند که اگر تاکنون حدود ۱۰۰ تن از گروگان‌ها آزاد شده‌اند، در نتیجه آتش‌بس موقت بود.

از یاد نباید برد که اگرچه قطعنامه بر ضرورت آتش‌بس تاکید دارد، اما، خالی از اشاره به موضوع «نسل‌کشی» است که برخی اعضای شورای امنیت مایل بودند در متن قطعنامه گنجانده شود. همچنین قطعنامه هیچ اشاره‌ای بر ضرورت «خروج» اسرائیل از غزه و «بازگشت» آوارگان ندارد، دو موضوعی که امتیاز برای اسرائیل محسوب می‌شود. امتیاز دیگر برای اسرائیل آن است که وزارت خارجه آمریکا در حمایت از اسرائیل اعلام کرده که «ما به این نتیجه نرسیده‌ایم که اسرائیل قوانین بین‌المللی بشردوستانه را نقض می‌کند.»

به شرحی که گفته شد تا اینجا ۴ رکن از ارکان سازمان ملل، هر دو نامزد ریاست جمهوری امریکا، دوستان اسرائیل (شامل فرانسه، بریتانیا و امریکا)، اتحادیه اروپا و بخشی از جریان‌های سیاسی درون اسرائیل همگی خواستار آتش‌بس فوری هستند. در این شرایط تصمیم کابینه جنگی نتانیاهو چه خواهد بود؟

اگر نتانیاهو مصوبه کابینه جنگی خود را مبنی حمله به رفح به اجرا گذارد، عملا کشورش را با همه نامبردگان در تقابل قرار خواهد داد و اگر آتش‌بس را بپذیرد نمی‌تواند مدعی نابودی حماس شود. این تصمیمی تلخی برای نتانیاهوست که نتواند وعده خود را مبنی بر نابودی حماس محقق سازد. اما، در عوض پذیرش آتش‌بس این امتیاز را برای او به‌همراه خواهد آورد که افزون بر آزادی گروگان‌ها، شرط آتش‌بس دائم را خارج شدن مدیریت غزه از دست حماس اعلام کند. برای مثال، او می‌تواند تقاضا داشته باشد که مدیریت غزه از دست حماس خارج و به دولت خودگردان به سرپرستی محمود عباس واگذار شود. البته این فرض هنگامی متصور است که دولت نتانیاهو مایل باشد غزه را ترک کند و خود مدیریت آنجا در دست نداشته باشد.