دروغ بزرگ اما مسئولیت آور رییسی: او خود را «حقوقدان» نامید

به اعتراف بسیاری، نخستین ظهور ابراهیم رییسی در مصاحبه مطبوعاتی اش  به عنوان رییس جمهور منتخب مصاحبه ای ضعیف و نشان فقر واژگانی او و فاقد وجه اقناعی بود. در مقابل، طرفداران او این نقیصه را قابل جبران دانسته اند.

اما، در این میان یک نکته قابل جبران و قابل اغماض نیست و آن اینکه ابراهیم رییسی دراین مصاحبه دوبار خود را «حقوقدان» توصیف کرد. حقوقدان دانستن خود یا دروغ آشکار اوست یا نشان آن که او فرق میان «فقیه» و «حقوقدان» را نمی داند. در فرض دوم، اینکه فردی در جایگاه  رییس قوه قضاییه و اینک در جایگاه رییس جمهور منتخب فاقد قوه تمایز میان فقه و حقوق باشد، فضاحت بزرگی است.

فقه در معنای اصطلاحی عبارت است از احکام دین برای افراد. به عبارت دیگر، فقه علم شریعت است. احکام فقه از ۴ منبع یعنی قران، سنت (شامل سیره و حدیث)، اجماع و عقل استنباط می شود. به کسی که در این رشته از علم دین تبحر پیدا می کنند فقیه یا مجتهد  گویند.

در مقابل، علم حقوق مجموعه قواعدی است که از طریق موسسات اجتماعی یا دولتی، جهت تنظیم رفتارفرد، جامعه یا نظام بین الملل ایجاد و اعمال می‌شود. قواعد حقوقی در نظام های جهان مختلف است. این قواعد لزوما از دین برگرفته نمی شوند بلکه گاه از طریق قوه مقننه، و گاه از طریق صدور آئین‌نامه‌ها و بخشنامه‌های دولتی در قوه مجریه، و گاه از طریق تصمیمات قضایی الزام‌آور در قوه قضائیه و .. وضع می شوند. بدین ترتیب روشن می شود که منشا وضع قواعد و قوانین حقوقی لزوما شریعت و دین نیست اگرچه قانونگذار می تواند برای وضع قانون به احکام فقهی نیز مراجعه کند. برای مثال در ایران بسیاری از  قوانین داخلی در حوزه حقوق خصوصی یا حقوق خانواده (مانند ارث، طلاق، بیع و …) برگرفته از فقه است. اما، دایره حقوق به مراتب گسترده تر از فقه است. برای درک گستره حقوق کافی است بدانیم که برخی شاخه های رشته حقوق عبارتند از حقوق جزا و جرم شناسی، حقوق بین الملل، حقوق تجارت بین الملل، حقوق دادرسی اداری، حقوق محیط زیست، حقوق شرکت های تجاری، حقوق بشر، حقوق مالکیت فکری، حقوق اقتصادی، حقوق دریاها و حقوق ثبت و اسناد و…

همچنان که روشن است برخی از این رشته های حقوق اساسا تازه تاسیس اند و قوانین فقه عموما در این رشته ها ساکت است. مثلا در سرتاسر قوانین فقه بحثی از حقوق دریاها و حقوق ثبت اسناد نیست.

کسی که در رشته ای از حقوق تخصص می یابد، حقوقدان نامیده می شود. نه چنین است که اگر کسی رشته از رشته های حقوق را آموخت حقوقدان است. حقوقدان «نظریه پرداز» حقوق است. او کسی است که در زمینهٔ دانش نظری حقوق به مطالعه و پژوهش می‌پردازد و یافته‌های علم حقوق را جهت تدریس آکادمیک تدوین می‌کند. (ویکیپدیا)

با تمایزی که میان فقیه و حقوقدان است، اعضای شورای نگهبان قانون اساسی به دو گروه فقها و حقوقدانان تقسیم می شوند. این خود گواه روشنی است که فقیه را نمی توان حقوقدان دانست اگرچه شاید یک حقوقدان آگاه و متبحر در فقه نیز باشد.

حال آنچه محل پرسش است اینکه ابراهیم رییسی بر اساس کدام موازین خود را حقوقدان دانسته است؟ آنچه از تحصیلات او می دانیم اینکه او در مدرسه عالی شهید مطهری در رشته فقه و حقوق خصوصی تحصیل کرده و از رساله دکتری خود با موضوع «تعارض اصل و ظاهر در فقه و حقوق» دفاع کرده‌است.

با این توصیف، اورا می توان دانش آموخته فقه و حقوق خصوصی دانست.اما، بنا به تعریفی که از حقوقدان (نظریه پرداز حقوق) داده شد، او به هیچ وجه حقوقدان نیست. هیچ پیشینه ای از او در زمینه تدریس حقوق خصوصی در دانشگاه نیست همچنان که هیچ اثر مکتوب از او در زمینه حقوق خصوصی در دست نیست که او را به مرتب یک نظریه پرداز حقوقی رسانده باشد. آری شاید او را بتوان  فقیه دانست همچنان که اوقطعا قاضی بوده است. اما، حقوقدان و یک نظریه پرداز حقوقی هرگز.

حقوقدانی مدافع حقوق بشر

به شرحی که گفته شد، اطلاق عنوان حقوقدان به ابراهیم رییسی نادرست است. اما، در فرض اینکه او حقوقدان باشد مسئولیت او در صیانت از حقوق بشر بیش از رییس جمهوری است که این پیشنه را ندارد.

اگر در دوران ریاست او نقض حقوق بشر رخ دهد، او نمی تواند مدعی شود که قوه قضاییه (که خود در راس آن بود) مستقل است. از او خواسته می شود که به عنوان یک حقوقدان در پاسداشت از حقوق بشر چه اقدامی کرده است. او در مصاحبه خود تصریح کرد که « من به دفاع از حقوق بشر خود را موظف می‌دانم.»

با چنین توصیفی، باید دید آیا دردوران او نقض حقوق بشر کاهش می یابد؟ آیا او راه را برای دیدار گزارشگر ویژه حقوق بشر خواهد گشود تا دیداری از ایران داشته باشد؟

تاریخ انتشار: ۲۴ ژوئن ۲۰۲۱