یک‌سالگی تهاجم به اوکراین؛ آوار تحریم و نقش ایران

یک سال پیش در روز ۲۲۰۲/۲/۲، تاریخ اروپا و نظام بین الملل رقم خورد. در این روز، روسیه به‌طور رسمی جمهوری های  دونتسک و لوهانسک، را در مرزهای خود با اوکراین به عنوان دو کشور جدید به‌رسمیت شناخت و در پی آن، در ۲۴ فوریه، پوتین با آغاز جنگ نیروهای خود را برای حفاظت از روس تبارهای این مناطق به آنجا اعزام کرد. او با پرهیز از نامیدن آن به عنوان «جنگ» که می تواند پیامدهای حقوقی برای روسیه به همراه داشته باشد، عنوان «عملیات نظامی ویژه» بر آن نهاد. او انتظار داشت که جنگ در ماه اول به با موفقیت روسیه به پایان برسد. اما، چنین نشد.

در حالی که پوتین گمان داشت جنگ نابرابر خود را در مقابل اوکراین به زودی به پابان می رساند، سیاست اروپا و امریکا بر آن قرار گرفت که در حمایت از اوکراین برآیند. 

مهم نیست پوتین بر آتش افروزی خود چه نام نهاده است. مهم این است که اروپا برای بیش از ۷۰ سال ازجنگ جهانی دوم، طعم تلخ خون و آتش را دوباره تجربه می کرد. آنان دریافتند که جنگ افروزی پوتین در گرجستان و سوریه و دست اندازی به شبه جزیره کریمه نشان آن است که برای او حد توقفی وجود ندارد. اگر اوکراین تسلیم پوتین شود عینا مانند تسلیم شدن فرانسه به آلمان در جنگ جهانی دوم تفسیر خواهد شد که دامنه جنگ را به سرتاسر اروپا گستراند.

روسیه و اوکراین: در مسیر جنگ

روسیه و اوکراین دو جمهوری از ۱۵ جمهوری بودند که اتحاد جماهیر شوروی را تشکیل می دادند. بر خلاف اختلافات نژادی، زبانی، دینی که روسیه با جمهوری تاجیکستان، برای مثال، دارد روسیه واوکراین از همه نظربا یکدیگرقرابت دارند. به رغم این رابطه تنگاتنگ، اوکراین با اعلام استقلال خود در ۲۴ اوت ۱۹۹۱، فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی را که رسما در۲۵ دسامبر آن سال اعلام شد، شتاب داد.

اما، به رغم استقلال اوکراین، سایه سنگین روسیه بر این کشور هرگز برداشته نشد تا آنجا که دو قیام یکی در۲۰۰۵ و دیگری در ۲۰۱۴، اوکراین را در مسیر روسیه زدایی و پیوستن به ساختارهای اروپایی نزدیک کرد.هرچه از استقلال اوکراین گذشت فاصله کییف با مسکو بیشتر و بیشتر شد. آرزوی رهبرانی که در۲۰۱۴ به قدرت رسیدند پیوستن به اتحادیه اروپا و ناتو بود. به ویژه، آرمان پیوستن اوکراین به ناتو موضوعی نبود که از نظر ولادمیر پوتین قابل تحمل باشد. او پیشتر پیوستن سه جمهوری کوچک استونی، لیتوانی و لاتویا (سه جمهوری سابق شوروی) به ناتو را تحمل کرده بود. اما، پیوستن اوکراین با آن همه قرابت با روسیه را نمی توانست بپذیرد. روسیه طی درخواستی رسمی به ناتو مستثنا کردن اوکراین ازپیوستن به ناتو را درخواست کرده و آن را خط قرمز خود اعلام کرده بود.

هنگامی که در ۲۰۱۴، ویکتور یانوکویچ رییس جمهور متمایل به روسیه برکنار و به روسیه گریخت، پوتین شبه جزیره استراتژیک کریمه (مقر یکی از مهم ترین پایگاه های دریایی ارتش روسیه در دریای سیاه) را از خاک اوکراین جدا و ضمیمه خاک خود کرد. اقدامی که بدون حتا شلیک یک تیر رخ داد و محبوبیت پوتین را در کشورش به شدت افزایش داد ولی مخالفت سازمان ملل و عموم کشورهای جهان به ویژه اتحادیه اروپا را همراه داشت. از نگاه اروپا، اقدام پوتین در انضمام کریمه به خاک خود، تغییر مرزهای اروپا با توسل به قوه قاهره بود که از جنگ جهانی دوم به این سو پیشینه نداشت.

برای تثبیت پایگاه خود در کریمه، پوتین ناگزیر باید مناطق شرقی اوکراین ( دو استان لوهانسک و دونتسک) با اکثریت روس تبار را نیز ضمیمه خاک خود می کرد. اما، این ها اقداماتی نبود که خیال او را از انضمام اوکراین به ناتو آسوده کند. چنین شد که او قصد تصرف کییف کرد تا به گفته او نئونازی های اوکراین (اشاره به زلنتسکی و همفکرانش) را طی چند هفته به پای میز محاکمه بکشاند. چنین شد که او در ۲۴ فوریه جنگ را آغاز، اما، آن را «عملیات ویژه» نام نهاد، تعبیری که عینا در رسانه ای جمهوری اسلامی نیز به کار برده شد. افزون بر این، او در۱۹ جولای ۲۰۲۲ (۲۸ تیر ۱۴۰۱) به تهران سفر کرد. در این دیدار علی خامنه ای، رهبر جمهوری اسلامی، جنگ روسیه علیه اوکراین را  تایید کرد. او پوتین را «دارای شخصیتی قوی و اهل تصمیم و عمل» توصیف کرد و گفت که اگر او در اوکراین «ابتکار عمل» را در دست نمی‌گرفت «طرف مقابل [ناتو] با ابتکار خود موجب وقوع جنگ می‌شد».

آوار تحریم

روسیه یکی از ۵ کشوری است که بیشترین هزینه را مصروف ارتش خود میکند. درحالی که کل هزینه  اوکراین برای ارتش در سال ۲۰۲۰ رقمی بالغ بر ۶ میلیارد دلاربوده، روسیه در این سال نزدیک به ۶۲ میلیارد دلار هزینه کرده است.

اما، به رغم عدم توازن در دو ارتش، بنا به اعلام پژوهشکده آلمانی کیل (Kiel Institute)، ۳۵ کشور (از جمله ۲۵ عضو ناتو) تا کنون اوکراین را مساعدت تسلیحاتی کرده اند که در راس آن ها امریکا قرار دارد.

اما، صرف نظر از کمک تسلیحاتی، از ژانویه تا نوامبر ۲۰۲۲ تعداد ۴۰ کشور جهان بالغ بر ۱۱۵ میلیارد دلار به اوکراین انواع کمک های مالی، تسلیحاتی و انسان دوستانه روانه داشته اند.

با این همه، صرف نظر از کمک مالی و تسلیحاتی که نشان حمایت گسترده بین المللی از اوکراین است، آنچه بیشترین فشار را بر مسکو آوار کرده «ساختار تحریم» است که موجب شد مسکو مقام اول کشور تحت تحریم را به خود اختصاص دهد. تا پیش از این جنگ، ایران جایگاه نخست تحریم را داشت با این فرق که تحریمهای فلج کننده (تعبیری که هیلاری کلینتون برای بار اول به کار برد) از دوره اول اوباما آغاز و تا پایان ریاست ترامپ به اوج خود رسید.

این در حالی است که تحریم بر مسکو تنها در چند ماه اول جنگ آوار شد تا به نخستین کشور از لحاظ حجم و تعداد تحریم تبدیل شود. بنا به اعلام وبسایت Castellum.ai که به طور تخصصی ساختار تحریم را مورد مطالعه قرار داده طی یک سال گذشته تعداد ۱۱۳۰۷ تحریم از سوی امریکا و اروپا بر مسکو وضع شده است. مجموع این تحریم ها در سه دسته قابل تقسیم هستند: ۸۰ درصد آن ها بر افراد (که شامل ۹ هزار تبعه روس از جمله اولیگارش های این کشور)، ۱۸ درصد بر نهادها و سازمان های روسیه ( شامل دو هزار) و باقیمانده بر ناوگان هوایی و دریایی این کشور ( شامل ۹۶ کشتی و ۲۴ هواپیما). افزون بر این، وزارت دارایی روسیه حجم دارائی ها این کشور را که در کشورهای غربی مسدود شده بین ۳۰۰ تا ۳۵۰ میلیارد دلار اعلام کرده است. این رقم برابربا نیمی از ذخیره ارز و طلای روسیه محسوب می شود.   

گفتنی است که پس از روسیه، ایران با فاصله زیاد با تعداد ۴۲۶۸ تحریم، سوریه با ۲۶۴۳، کره شمالی با  2143 ، بلاروس با ۱۱۵۵، ونزوئلا با ۶۵۱ و میانمار با ۸۳۵ تحریم، در جایگاه دوم تا هفتم قرار دارند. 

ایران پل پیروزی؟

در شرایطی که روسیه و ایران در مقام اول و دوم تحریم جهانی قرار گرفته اند و نگاه ضد هژمونیک هر دو علیه امریکا این دو را به هم نزدیک تر از هر زمانی کرده، جمهوری اسلامی تصمیم خود را برای جانبداری از روسیه در جنگ علیه اوکراین گرفته است. سفر پرحاشیه ابراهیم رییسی به مسکو در ژانویه ۲۰۲۲ که طی آن حتی یک سند امضا نشد و مصاحبه مطبوعاتی انجام نگرفت، برای جنگی بود که روسیه در نظر داشت یک ماه دیرتر آغاز کند.

از این رو، در شب ۲۳ فوریه، علی باقری، مذاکره کننده ارشد هسته ای، بدون دسترسی به نتیجه از ۱۱ ماه مذاکره، به ناگاه وین را به مقصد تهران ترک گفت و بامداد ۲۴ فوریه جنگ آغاز شد. قابل پیش بینی بود که درخواست (بخوانید دستور) پوتین در سفر رییسی به مسکو این بود که مذاکرات احیای برجام بی نتیجه باقی بماند تا نفت و گاز ایران برای «زمستان سخت اروپا» وارد بازار نشود. بدین ترتیب، پوتین از توان صادرات نفت و گاز خود که تامین کننده یک سوم مصرف اروپا بود به عنوان سلاح استفاده کرد.

اظهارات حامیانه علی خامنه ای خطاب به پوتین در کنار فروش پهباد به روسیه نشان آن است عملا ایران در جنگ اوکراین درغلتیده است. در نگاه مسکو، ایران برای بار دیگر «پل پیروزی» شده است. بار اول طی جنگ جهانی دوم بود که رهبران بریتانیا (چرچیل)، امریکا (روزولت) و شوروی (استالین) در تاریخ ۲۸ نوامبر تا ۱ دسامبر ۱۹۴۳ (۶ تا ۹ آذرماه ۱۳۲۲) به صورت سرّی در تهران دیدار کردند تا کمک رسانی به شوروی را تدارک ببینند.

اینک پس از هشتاد سال از آن دوران، روسیه راه تنفس خود به جهان پیرامون را از طریق ایران می بیند. مسیر دریایی روسیه از طریق خلیج فنلاند و دریای سیاه عملا به دلیل کشورهای عضو ناتو مسدود است. با این حساب، روسیه و جمهوری اسلامی چه از نگاه ضد هژمونیک و چه به منظور دور زدن تحریم ها در کنار هم ایستاده اند. این بدان معناست که هرچه این جنگ طولانی تر شود، روابط تهران و مسکو تنیده تر خواهد شد. این روابط مانعی بزرگ در مسیر تحولات درونی ایران است که خواستار گذار از جمهوری اسلامی است.

تاریخ انتشار: ۲۵ فوریه ۲۰۲۳ / رادیو فردا