سفر اردوغان به قاهره؛ تأثیر جنگ غزه بر گرم‌شدن روابط مصر و ترکیه پس از ۱۰ سال
مساله غزه در راس مذاکرات دو رییس جمهور باشد. اما، تنها دستور کار آن دو نیست.
تاریخ انتشار: ۱۶ فوریه ۲۰۲۴/ رادیو فردا
سفر رجب طیب اردوغان، رییس جمهور ترکیه، به مصر و استقبال گرم عبدالفتاح سیسی از او در ۱۴ فوریه در حالی انجام شد که دو کشور یک دهه تیرگی را سپری کرده بودند. عوامل این تیرگی چه بود و چگونه برطرف شد؟ آینده روابط دو کشور به کدام سو خواهد رفت و تاثیر آن بر منطقه چیست؟
یک دهه تیرگی روابط
مصر برای چند سده جزو قلمروی دولت ترکان عثمانی قرار داشت. از این‌رو، رابطه تنگاتنگ این دو کشور بیش از روابط دیپلماتیک است. با آغاز تیره شدن رابطه آنکارا با قاهره از ۲۰۱۳ به بعد، قابل پیش بینی بود .که این تیرگی به مانند قطع رابطه قاهره و تهران نخواهد بود که برای بیش از ۴ دهه ادامه داشته است.
می‌دانیم که مشرب فکری اردوغان به شدت تحت تاثیر جنبش اخوان المسلمین است. با سقوط حسنی مبارک و برآمدن محمد مرسی که از اعضای اخوان‌المسلمین بود، اردوغان تمام درها را برای توسعه روابط با مصر گشود. واژگون شدن محمد مرسی به دست ژنرال سیسی بی نهایت خشم اردوغان را برافروخت تا آنجا که لحن تندی علیه شخص سیسی به کار برد. برای نمونه، او به نشانه سرکوب خونباری که در میدان «رابعه» در قاهره رخ داده بود، چهار انگشت خود را در هنگامی سخنرانی‌ها علیه سیسی نشان می‌داد. در آن هنگام آقای اردوغان گفته بود که نمی‌تواند به افرادی که با کودتای نظامی در مصر به قدرت رسیده‌اند، احترام بگذارد. وی با «مستبد غیر منتخب» خواندن ژنرال سیسی، خواستار آزادی محمد مرسی شده بود که در نهایت در زندان جان باخت. مصر هم در مقابل، بارها ترکیه را به «تامین مالی تروریست‌ها» متهم کرده بود.این وضعیت در نهایت به قطع رابطه دو کشور در ۲۰۱۳ انجامید.
در ادامه، مصر با اطلاع از روابط همیشه ملتهب یونان و قبرس با ترکیه، رویکرد نزدیکی با این دو کشور را آغاز کرد تا پاسخی باشد به حمایت اردوغان از نیروهای تارانده شده اخوان‌المسلمین از مصر. در نتیجه هنگامی که در اثر جنگ داخلی لیبی (در همسایگی مصر) این کشور دوپاره شد، ترکیه به طرفداری از «دولت وفاق ملی» به‌رهبری فائز السراج و مصر به طرفداری «ارتش ملی لیبی»، به‌رهبری ژنرال خلیفه حفتر برخاستند و بار دیگر در برابر هم صف‌آرائی کردند. در ادامه، هنگامی که عربستان به دنبال گوشمالی قطر بود و به این منظور قطر را تحت تحریم هوایی، زمینی و دریایی قرار داد، مصر از کشورهایی بود که به ائتلاف عربستان در کنار بحرین و امارات پیوست. در مقابل، این اردوغان بود (که در کنار ایران) به حمایت همه جانبه از قطر پرداخت تا آنجا که برای حمایت از قطر نیروی نظامی به دوحه اعزام کرد تا اگر ائتلاف عربستان قصد حمله نظامی به قطر داشته باشد، با ارتش ترکیه روبه‌رو باشد.
در حالی که دو کشور از اعضای بیست اقتصاد برتر جهان (گروه ۲۰) هستند، آنچه ذکر شد تنها گوشه‌ای از یک دهه پیامدهای تنش میان قاهره و آنکارا بود که هر چه زمان از کودتا بر علیه مرسی گذشت دو کشور را واداشت در سیاست‌های خصمانه خود علیه یکدیگر تجدید نظر کنند.
از سوی دیگر، رفع خصومت میان عربستان و قطر آغاز تجدید نظر آنکارا و قاهره شد به‌گونه ای که در پی زلزله مهیب ترکیه در فوریه ۲۰۲۳ (که طی آن ۵۰ هزار نفر جان باختند)، عبدالفتاح سیسی طی یک تماس تلفنی مراتب همدردی و یاری رسانی مصر را به اطلاع اردوغان رساند و وزیر خارجه خود را برای بازدید از مناطق زلزله زده به همراه کمک‌هایی انسان‌دوستانه گسیل داشت. این خود نشانه آن بود که تیرگی روابط در حال زدوده شدن است. در نتیجه در ژوئیه همان سال، دو کشور مبادرت به اعزام سفیر کردند و در اکتبر هاکان فیدان، وزیر خارجه ترکیه، به دیدار همتای مصری خود در قاهره رفت. متعاقب آن، سران دو کشور در حاشیه اجلاس گروه ۲۰ در سپتامبر ۲۰۲۳ با یکدیگر دست دادند. در ادامه، در حالی که قطر میزبانی جام جهانی فوتبال را برعهده داشت با دعوت از اردوغان و سیسی برای حضور در افتتاحیه این رویداد ورزشی، شرایطی را فراهم آورد که دو رییس جمهور با هم دیدار دوباره داشته باشند.
با این حساب، سفر اردوغان به مصر و دیدار با سیسی چهارمین تماس دو رییس جمهور است و قرار شده سیسی تا ماه آوریل دیدار اردوغان را پس دهد.
به شرحی که گفته شد، روابط از مرحله تنش زدایی و سپس عادی سازی گذشته و اینک وارد مرحله گرم شدن قرار گرفته تا آنجا که دو سو در نظر دارند حجم مبادلات تجاری خود را از ۶ میلیارد دلار در سال به ۱۵ میلیارد افزایش دهند و به‌ویژه صنعت گردشگری میان دو کشور توریستی را رونق بخشند.
جنگ غزه: شتاب‌دهنده روابط مصر و ترکیه
به شرحی که گفته شد، از اوائل ۲۰۲۳ مصر وترکیه در جهت تنش زدایی گام برداشتند و در یکسال از نخستین تماس تلفنی دو رییس جمهور در فوریه ۲۰۲۳، اینک اردوغان دیدار خود از قاهره را در فوریه ۲۰۲۴ انجام داد. این نه تنها نشان عادی سازی روابط بلکه نشان شتاب آن نیز هست. اما، در این میان حادثه‌ای دیگری رخ داده که به شدت نقش شتاب‌دهنده در مناسبات دو کشور داشته است: جنگ غزه.
اگرچه اخوان‌المسلمین اینک یک حزب ممنوعه در مصر است که به شدت سرکوب شده ولی از یاد نباید برد که حماس نیز عینا مانند اردوغان از مشرب فکری اخوان‌المسلمین طرفداری می‌کند. اینک که بحران غزه به بحرانی بس بزرگ درروابط بین‌الملل تبدیل شده، مصر عملا یک طرف راه حل برای برون رفت از این بحران به نفع غزه است. اینک قاهره مرکز آمد و رفت هیات‌های دیپلماتیک از امریکا و اسرائیل و قطر و حماس و…شده .است.
اگر روزگاری اردوغان شدیدترین لحن را علیه سیسی به کار می‌برد، اینک او همان شدت کلام را علیه نتانیاهو به کار می‌برد. چه بر پایه مبانی فکری (اخوان المسلمین) که اردوغان را به حماس پیوند می‌زند و چه بر پایه بحران انسانی که در غزه رخ داده تا آنجا که ۴ رکن از ارکان سازمان ملل (مجمع عمومی، شورای امنیت، دبیرخانه و دیوان بین‌المللی دادگستری) را درگیر خود نموده، اردوغان نمی‌تواند در بحران غزه بی‌طرف باشد به‌ویژه اینکه شهرهای ترکیه شاهد راهپیمایی‌های بزرگی در حمایت از غزه بوده است. وضعیت سیسی نیز عینا وضعیت اردوغان است که به دلیل همسایگی با غزه و هم نژاد بودن با فلسطینی‌ها که حمایت مردم مصر را دارند، نمی‌تواند در بحران غزه بی‌طرف بماند.
با این توصیف به نظر می‌رسد، در شرایط حال حاضر، مساله غزه در راس مذاکرات دو رییس جمهور باشد. اما، تنها دستور کار آن دو نیست. فهرستی از آنچه در دستور مذاکرات دو سو قرار دارد عبارت است از:
- بحران‌های منطقه‌ای از جمله سوریه، عراق، سودان و به ویژه لیبی (که مصر و ترکیه هریک طرف یکی از دو سوی درگیری در جنگ داخلی لیبی را گرفته‌اند)
- رفع اختلافات در زمینه استخراج نفت و گاز در دریای مدیترانه و همچنین بهبود مناسبت تجاری و گردشگری برای رسیدن به سقف ۱۵ میلیارد دلار در سال. گفتنی است که هیاتی بلندپایه ، مرکب از وزیران خارجه، دارایی و خزانه‌داری، دفاع، بهداشت، صنایع و فناوری، خانواده و رفاه اجتماعی، تجارت و همچنین رئیس سازمان اطلاعات و رئیس نهاد ارتباطات ریاست جمهوری ترکیه، اردوغان را در سفر به مصر همراهی کرده‌اند.
- تلاش اردوغان برای دور کردن مصر از همکاری با قبرس و یونان و همچنین تلاش سیسی برای دور کردن اردوغان از حمایت نیروهای‌اخوان‌المسلمین که در ترکیه و در دیگر کشورهای منطقه مقیم هستند.
- همکاری نظامی از جمله فروش پهبادهای پیشرفته ترکیه موسوم به «بیرقدار» که جنگ میان آذربایجان و ارمنستان را به نفع باکو تغییر داد.
تاثیر بر منطقه
مصر، ترکیه و ایران تنها کشورهای خاورمیانه به شمار میروند که جمعیتی بالغ بر ۸۵ میلیون نفر دارند. هر سه در میان ۱۰ کشور برتر جهان از نظر جاذبه گردشگری هستند. در عین حال سه کشور مثلث عربی، ترکی و فارسی را در جهان اسلام تشکیل می‌دهند. این سه ضلع بیش از آنکه در همکاری با یکدیگر باشند در اصطکاک با هم بوده‌اند. برای نمونه، ایران و ترکیه در بحران سوریه در دو سوی منازعه ایستاده اند همچنان که مصر و ترکیه در منازعه لیبی در دو ایستاده‌اند. به رغم همه اختلافات، به نظر می‌رسد که بحران غزه توانسته تا اندازه ملموسی سه کشور را به یکدیگر نزدیک کند. این در حالی است که ترکیه ومصر موجودیت اسرائیل را به رسمیت می‌شناسند و بر مدل «دو دولت فلسطین و اسرائیل» در کنار هم تاکید دارند ولی جمهوری اسلامی از اساس منکر موجودیت اسرائیل است.
با توجه به نقش فعال قطر و مواضع اخیر عربستان مبنی بر مدل دو دولت و اینک همسویی در روابط مصر و ترکیه و با در نظر داشتن اینکه همه این کشورها دوستان امریکا هستند، به نظر می‌رسد گرمی رابطه آنکارا و قاهره سرانجام فشارها بر امریکا را برای حل بحران غزه افزایش خواهد داد.