قتل البغدادی؛ ظهور و سقوط خلافت داعش و آینده «خاورمیانه پرآشوب»
داعش اگر چه به عنوان یک سازمان تروریستی بنیادگرا به شدت تضعیف شده، اما، دلیلی نیست که آرامش به منطقه خاورمیانه باز گردد. «خاورمیانه پرآشوب» پیش از داعش وجود داشت و پس از آن نیز وجود خواهد داشت.
دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری آمریکا، روز پنجم آبان اعلام کرد که ابوبکر البغدادی، رهبر و خلیفه خودخوانده گروه حکومت اسلامی موسوم به داعش، به دست نیروهای نظامی ایالات متحده کشته شده است.
او که بود؟ اهمیت قتل او چیست؟ و پیامدهای آن چه خواهد بود؟
قتل بغدادی پس از قتل اسامه بن لادن به دست نیروهای امریکایی دومین عملیات موفق امریکا محسوب می‌شود که توانسته در سطح «رهبران درجه یک» از گروه های جهادی سلفی، دو تن از رهبر آنان را معدوم کند. غیر از رهبران درجه یک، بسیاری از رهبران درجه دو و سه گروه‌های جهادی در گوشه گوشه جهان کشته شده‌اند ولی قتل بن لادن در ۲۰۱۱ و اینک قتل بغدادی در ۲۰۱۹ به دلیل نفوذ و گستره این دو سازمان مسلح قطعا از اهمیت بیشتری برخوردار است.
گو اینکه آبشخور فکری القاعده و داعش به اسلام سلفی-جهادی باز می‌گردد، اما، این دو سازمان در نزاع فکری-عقیدتی با یکدیگر به‌سر می بردند. برجسته‌ترین اختلاف این دو سازمان در اعلام خلافت از سوی داعش بود که شدیدا مورد مخالفت القاعده قرار گرفت.
به عبارت ساده، القاعده بازگشت به اسلام سلفی را آرمان خود می‌داند ولی تعیین خلیفه برای مسلمانان را وظیفه خود نمی‌داند. داعش با توجه به جایگاهی که «نهاد خلافت» در تاریخ اسلام داشته، به اهمیت این موضوع پی برده بود و بر این باور بود که اسلام سلفی جز با تاسیس خلافت اسلامی ناممکن است.
نهاد خلافت در نظریه اسلام سلفی، نهادی مقدس و آسمانی محسوب می‌شود. این نهاد از صدر اسلام در قرن هفتم میلادی تا سال ۱۹۲۴ در گوشه گوشه متصرفات اسلامی ولی با نام‌های مختلف (خلافت راشدین، اموی، عباسی، فاطمی و عثمانی) به مدت سیزده قرن حضور داشت تا آنکه در پی جنگ جهانی اول و شکست دولت عثمانی، نهاد خلافت در ترکیه نوبنیاد آتاتورک و در سرتا سر جهان برای همیشه برچیده شد. اولین تلاش‌ها برای احیای خلافت نه توسط عرب‌ها بلکه «جنبش خلافت هند» بین سال‌های ۱۹۱۹ تا ۱۹۲۴ آغاز شد که به نتیجه نرسید. در ۱۹۲۸ جنبش اخوان المسلمین با هدف احیای خلافت تاسیس شد. این جنبش از آن زمان تا کنون تاثیرات بسیارژفی در رواج بنیادگرایی اسلامی داشته و دارد. پس از حسن البنا بنیانگذار اخوان، سید قطب دومین شخصیت برجسته این جنبش تاثیر مهمی در ترویج اسلام جهادی داشت. ریشه‌های فکری القاعده و داعش و بسیاری دیگر از گروه‌های اسلامگرا به اندیشه‌های سید قطب برای احیای دولت اسلامی از طریق جهاد باز می‌گردد.
هنگامی که بغدادی در سال ۲۰۱۴ تاسیس خلافت اسلامی داعش را اعلام کرد، یکی از اهداف این خلافت را «کوبیدن آخرین میخ بر تابوت قرارداد سایکس-پیکو» دانست. بنا به اعتقاد اسلامگرایان این قرارداد موجبات تقسیم خاورمیانه عربی به کشورهای نوظهور از جمله عربستان عراق، اردن، سوریه، لبنان و فلسطین را فراهم آورد و یکپارچگی مسلمانان خاورمیانه عربی را برهم زد. از این‌رو، داعش هدف خود را مخالفت با نظم جهانی به‌جا مانده از جنگ اول و دوم جهانی می‌دانست که با سایکس- پیکو آغاز شد و به شکل‌گیری کشورهای نوظهور منطقه انجامید. ازاینجاست که داعش از آغاز هدف خود را برچیدن مرزهای کنونی اعلام کرد و در این راستا نه تنها به جنگ علیه امریکا پرداخت بلکه کلیه رهبران کشورهای مسلمان را که قائل به مرز جغرافیایی میان «امت اسلام» باشند، خائن تلقی کرد.
در مسیر احیای دولت اسلامی، داعش از وحشیانه‌ترین روش‌ها برای پیشبرد اهداف خود بهره جست. از اسارات زنان گرفته تا فروش آنان به عنوان کنیز، اعدام‌های دسته جمعی، سختگیری در اعمال شریعت، از بین بردن آثار و بناهای تاریخی به عنوان نماد شرک تنها نمونه‌های اندکی از رفتار وحشیانه داعش بود.
اما، از یاد نباید برد که اعلام خلافت نوین از سوی داعش موجب شد از استرالیا تا اروپا و از اروپا تا قاره امریکا جوانانی به امید کمک به خلافت به متصرفات داعش بپیوندند. این همان نکته‌ای بود که داعش با توسل به جایگاه تاریخی نهاد خلافت بدان چنگ انداخت تا بتواند از میان جوانان مسلمان جنگجو استخدام کند و اهداف خود را در مقابله با نظم جهانی به اجرا گذارد.
به عبارت درست نباید از یاد برد که ریشه‌های منجمد فکری داعش در کنار وعده فریبنده تاسیس یک نهاد مقدس (خلافت) قدرت متراکمی را در داعش به وجود آورد که با پس زدن القاعده توانست متصرفات زیادی را در عراق و سوریه به دست آورد و شعباتی از افغانستان گرفته تا یمن و مصر و لیبی تاسیس کند.
معدوم کردن خلیفه خودخوانده داعش اگرچه ضربه مهلکی به پیکره تشکیلاتی داعش محسوب می‌شود، اما، ریشه‌های عقیدتی-سیاسی این جریان را از بین نمی‌برد. با قتل ابوبکربغدادی، می‌توان گمان قوی داشت که داعش برای مدت زیادی در کما فرو خواهد رفت و امکان عملیات موثر از این سازمان گرفته می‌شود به ویژه اینکه ایجاد اتفاق نظر در تعیین خلیفه جدید کار ساده‌ای نیست ولی از آنجایی که آبشخور فکری و عقیدتی داعش از زمان سید قطب تا کنون همچنان زنده است، جای تعجب نخواهد بود که فرد یا سازمان دیگری همچون داعش و القاعده از نو ظهور پیدا کنند. همان موجباتی که داعش و القاعده و امثال آن را تاسیس کرد همچنان به قوت خود باقی است. در این میان فقط پیکره سازمانی این جریانات تروریستی آسیب دیده است.
همچنان که پس از مرگ بن لادن سازمان القاعده به رهبری ایمن ظواهری ادامه حیات داد، هیچ جای تعجب نخواهد بود که داعش نیز تلاش کند خود را با رهبری دیگر و خلیفه‌ای جدید بازسازی کند.
به دلیل حضور پررنگ ارتش‌های جهان در عراق و سوریه اگر داعش بتواند مبادرت به بازسازی خود کند احتمالا جایی در شمال افریقا و مشخصا لیبی خواهد بود که به دلیل جنگ داخلی و فقدان دولت مرکزی جای مناسبی برای بازسازی تشکیلاتی این سازمان است. تا همین جا داعش عملیات های خونین در خاک مصر انجام داده است.
آنچه مهم است این که قتل بغدادی قطعا نقطه عطف مهمی در تحولات منطقه محسوب می‌شود. از یاد نباید برد که به رغم تمام اختلافات ایران و امریکا، دو کشور در نابود کردن داعش همسو بودند. از یک سو، قاسم سلیمانی پایان داعش در عراق را به رهبر جمهوری اسلامی تبریک گفت. از سوی دیگر، ارتش روسیه خود را عامل مهم در سرنگونی داعش می‌داند و از همه مهم‌تر، اینک امریکا با معدوم کردن بغدادی پیروزی بر داعش را به نام خود ثبت خواهد کرد.
در این میان یک نکته را نباید از یاد برد و آن اینکه داعش اگر چه به عنوان یک سازمان تروریستی بنیادگرا به شدت تضعیف شده، اما، دلیلی نیست که آرامش به منطقه خاورمیانه باز گردد. «خاورمیانه پرآشوب» پیش از داعش وجود داشت و پس از آن نیز وجود خواهد داشت.
تاریخ انتشار: ۲۷ اکتبر ۲۰۱۹